Halen, een gemeente doordrenkt van geschiedenis, herbergt een schat aan monumentale gebouwen die elk een uniek verhaal vertellen. Van middeleeuwse kloosters tot industriële watermolens en imposante kastelen, deze locaties weerspiegelen zowel de culturele als architectonische evolutie van de regio. Recente restauratieprojecten en het organiseren van diverse evenementen hebben ertoe bijgedragen dat dit erfgoed niet alleen bewaard blijft, maar ook een levendige rol speelt in de hedendaagse gemeenschap.
Klooster Sint-Jansberg
Het voormalige kartuizerklooster, gesticht in 1329 door Gerard, Heer van Diest, ter nagedachtenis aan zijn overleden echtgenote Maria van Loon, is een waar historisch icoon. Ondanks de verwoestende aanval door de troepen van Willem van Oranje in 1582, werd het klooster herbouwd. De enige overgebleven structuur uit de 15e eeuw is de kapittelzaal, nu omgevormd tot een kapel in de kloostertuin.
In 1649 werd een monumentale ingangspoort in Vlaamse renaissancestijl toegevoegd, waarin een nis het beeldje van St. Jan-de-Doper prijkt. De kartuizers, die hier een leven van studie en gebed leidden, beheerden ooit een van de grootste bibliotheken in het Land van Loon. Na de opheffing in 1796 werd het klooster als 'zwart goed' verkocht en in de 19e eeuw omgevormd tot kasteel. Later kende het gebouw onder meer een periode als ambachtsschool (1920–1927) en als woonruimte voor Dominikanessen (1928–1993).
Tegenwoordig vormt het ommuurde complex – met gebouwen uit de 17e tot 19e eeuw – een indrukwekkende setting voor evenementen, bedrijfs- en privéfeesten, seminars en workshops. Bovendien draagt het omliggende landschap, met velden en boomgaarden, bij aan het karakteristieke dorpsgezicht. Voor de ingang staat een charmant 17e-eeuws kapelletje, bekend als het “Tutter- of Schreeuwkapelleke”, waar moeders symbolische offers brengen voor zegen en kalmte. Ook twee oude vierkanthoeven, de hoeve Eksterhoek (met een 18e-eeuwse kern) en de hoeve Oude Pastorij – beter bekend als de “Donkelhoeve” – benadrukken de rijke lokale geschiedenis.
Locatie: Sint-Jansbergstraat 9
Kerk Sint-Pieter-in-de-Banden
Deze beschermde en vakkundig gerestaureerde kerk beschikt over een 13e-eeuwse toren, vervaardigd uit authentieke Diestse ijzerzandsteen. De imposante spitse bogen en grote brandramen in zowel het schip als het koor, daterend uit de 16e eeuw, zijn kenmerkend voor de zeldzame Demergotiekstijl in Limburg. Een bijzondere trekpleister is de unieke kruisweg, ontworpen door Tony van Os, die bezoekers een bijzondere spirituele ervaring biedt.
Naast de kerk staat een verguld ruiterbeeld dat herinnert aan de heldhaftige Slag der Zilveren Helmen op 12 augustus 1914.
Locatie: Markt
Watermolen op de Gete
De watermolen, oorspronkelijk uit de 17e eeuw, is door de eeuwen heen met zorg gerestaureerd. Het gehele complex omvat een molenaarshuis, het molenhuis en diverse dienstgebouwen, allen verfraaid met fraaie trapgevels.
Samen met de voormalige jeneverstokerij (huisnummer 20) en de historische brouwerij Goudster op het terrein van Donk, vormt dit ensemble een fascinerende industrieel-archeologische site langs beide oevers van de Gete.
Locatie: Zwarte Duivelsstraat 35
Rotemse Molen
De Rotemse molen, een van de meest emblematische bezienswaardigheden van Halen, ligt langs een zijarm van de rivier Velpe, op een steenworp afstand van het slagveld van de Zilveren Helmen (1914).
Hoewel de eerste molen al in het begin van de 15e eeuw werd opgericht, getuigt de huidige constructie – opgebouwd vóór 1646 na verwoesting – van de duurzaamheid van deze industriële traditie. De karakteristieke zwarte bakstenen gevel benadrukt de bouwstijl uit die periode. Oorspronkelijk onderdeel van het Cisterciënzerinnenklooster Mariënrode, heeft de molen na de Franse Revolutie meerdere eigenaarswissels doorgemaakt en is sinds 2000 in privébezit.
Locatie: Gidsenstraat 24
Abdijhoeve Mariënrode
In het pittoreske gehucht Rot, ten zuiden van Halen, staat de imposante abdijhoeve Mariënrode. Ooit het voorplein van het Cisterciënzerinnenklooster van Mariënrode – gesticht in 1237 – kende dit complex niet de bloei die het had kunnen bereiken. Na de volledige sloop van het klooster tijdens de Franse Revolutie bleef de grote hoeve behouden, die rond een ruime binnenkoer is opgebouwd.
Het gebouw wordt gedomineerd door een hoog poortgebouw met twee poorten, verfraaid met gebeitelde wapens uit 1669 ter ere van abdis Jeanne de Tilbourg. In de tweede helft van de 18e eeuw werd een zijvleugel toegevoegd die nog steeds als woonruimte dient. Een grafsteen met het portret van een abdis en twee wapenschilden complementeert de historische uitstraling.
Locatie: Rotemstraat
Loboshoeve en -Kasteel
In het Kempisch deel van Halen, dat als toegangspoort tot de bossen van Hees fungeert, bevindt zich het indrukwekkende complex van Lobos. Het kasteel, een vrijstaand herenhuis uit de 19e eeuw met latere aanpassingen, herbergt een nog veel oudere adellijke oorsprong. Ooit was Lobos een oude heerlijkheid met een kasteel omgeven door een slotgracht en uitgebreide gronden, in handen van diverse adellijke families.
De bijhorende kasteelhoeve, een typisch voorbeeld van een kempische langgevelhoeve uit dezelfde periode, ligt in een park met monumentale bomen en overblijfselen van de oorspronkelijke omheining. Het complex is bereikbaar via een met Amerikaanse eiken omzoomde gekasseide dreef.
Locatie: Lobosstraat 2
Kasteel van Blekkom
In het gezellige gehucht Blekkom prijkt het Kasteel van Blekkom, een elegant 19de-eeuws neoclassicistisch herenhuis. Gebouwd in 1859 naar een ontwerp van architect Jamaer en in opdracht van Hyacinth de Mareth – de eerste burgemeester van de in 1866 zelfstandige gemeente Loksbergen – staat dit kasteel te midden van een prachtig park met een vijver.
Ten noorden van het kasteel complementeert een 19de-eeuwse hoeve samen met een bakstenen kapel met een rondboogportaal het ensemble, waardoor het geheel een bijzondere historische ambiance krijgt.
Locatie: Lindestraat 124
Deze gebouwen vormen samen een levendig mozaïek van het verleden en getuigen van de rijke geschiedenis van Halen. Naast hun monumentale waarde bieden ze vandaag de dag een sfeervolle omgeving voor culturele evenementen, educatieve projecten en toeristische activiteiten. Of je nu een liefhebber bent van middeleeuwse architectuur, industriële geschiedenis of adellijke erfgoed, Halen nodigt je uit om op ontdekking te gaan en de verhalen van weleer te herbeleven.